DEVRİM ŞEHİDİ KUBİLAY
MUSTAFA FEHMİ KUBİLAY
(1906-1930)
Menemen’de 23 Aralık 1930’da şeriat isteyenler tarafından öldürülen Asteğmen Kubilay olayı, genç Cumhuriyet rejiminin 1925 yılındaki Şeyh Sait isyanından sonra tanık olduğu ikinci önemli irtica olayıdır. "Menemen Olayı - Kubilay Olayı" olarak tarihe geçen bu olayın izleri toplumsal bellekten hiç silinmemiştir. “Devrim Şehidi" olarak simgeleşen Kubilay, 1906 yılında Adana-Kozan'da dünyaya gelmiştir. Kubilay'ın asıl adı Mustafa Fehmi'dir. Kubilay soyadını ise Erkek Öğretmen Okulunda öğrenci iken almıştır.
Ailesi 1902 yılında Girit'ten İzmir'e göç etmiştir. Daha sonraları geçim zorlukları ve savaş yılları nedeniyle önce Adana-Kozan, daha sonraları Antalya'ya göç etmişlerdir. En son olarak da tekrar İzmir'e gelip yerleşmişlerdir. Mustafa Fehmi Kubilay, İlköğrenimini 1913-1919 yılları arasında Aydın'da tamamlamıştır. 1926 yılında Bursa Öğretmen Okulunu bitirerek, aynı yıl Aydın'da öğretmen olarak göreve başlamıştır. Daha sonra Menemen'e gelerek, Zafer İlkokulu’nda görev yapmıştır. Menemen 43. Piyade Alayı'nda Yedek Subay olarak askerliğini yaptığı sırada Menemen'de çıkan ayaklanmayı bastırmakla görevlendirilmiştir.
Derviş Mehmet isminde bir yobaz ve altı silahlı arkadaşı, 23 Aralık 1930 günü Menemen'e gelmişler ve camiye girerek üzerinde dini ibareler yazılı bir bayrakla, camide bulunanları ve merakla cami önüne toplananları, kendileriyle birlik olmaya davet etmişlerdir. Derviş Mehmet halka hitap ederek; "Ey Müslümanlar, ne duruyorsunuz; Halife Abdülmecit hududa geldi, Sancak-ı Şerif çıktı, gelin altında toplanalım, şeriat isteyelim" diye bağırmıştır.
Gösteriler ve tekbirlerle dini ibareler bulunan bayrağı, Hükümet Konağı önündeki meydana dikmişlerdir. Toplanan halkı dağıtıp, bu yobazları yakalamak için Asteğmen Kubilay’ın askeri birliği görevlendirilmiştir. Kubilay, irticacılara yaptıklarının hatalı ve sakıncalı olduğunu belirterek vazgeçmelerini ve dağılmalarını söylemiştir. İrticacılar buna kurşunla yanıt vermişlerdir. Kubilay kendisini korumak için tabancasını çekmişse de, bir kurşunla yaralanarak yere düşmüş ve gözleri dönmüş canilerden biri, yaralı Kubilay’ın üstüne atılarak boğazından kesip başını gövdesinden ayırmıştır. Bu arada Hasan ve Şevki isimli iki mahalle bekçisini de şehit etmişlerdir. Daha sonra bu yobazlar, Kubilay’ın kesik başını, ellerindeki dini bayrağın sopasına asarak, Menemen sokaklarında dolaşmışlardır.
Olay yerine yetişen askeri birlik ve jandarmalar canilerin teslim olmalarını istemiştir. Bu isteği reddeden yobazlar ateşle karşılık vermişlerdir. Çatışma sonucu Derviş Mehmet ve iki arkadaşı vurularak, ikisi de yaralı ele geçirilmiştir. Diğer ikisi de iki gün sonra yakalanmıştır. Olayla ilişkisi olanlar hakkında hemen kovuşturma başlatılmıştır.
27 Aralık 1930’da, İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ile Ordu Komutanı Fahrettin Paşa (Altay) İstanbul’a giderek Dolmabahçe Sarayı’nda Cumhurbaşkanı Mustafa Kemal’e olay hakkında bilgi vermişlerdir. Mustafa Kemal Paşa, 28 Aralık’ta orduya gönderdiği başsağlığı mektubunda özetle şöyle diyordu:
“ Menemen’de geçen gün meydana gelen gerici kalkışma sırasında yedek-subay Kubilay Bey’in görev yaparken uğradığı sondan dolayı Cumhuriyet Ordusu’na başsağlığı dilerim.
Kubilay Bey’in şehit edilmesinde gericilerin gösterdiği vahşilik karşısında Menemen’deki halktan kimilerinin alkışla onaylar bulunması, bütün cumhuriyetçiler ve yurtseverler için utanılacak bir olaydır. Yurdu savunmak için yetiştirilen, her türlü iç politika ve çekişmenin dışında ve üstünde saygın bir konumda bulunan Türk subayının gericiler karşısındaki yüksek görevinin, yurttaşlar tarafından yalnız saygıyla karşılandığına kuşku yoktur.
Menemen’de halktan kimilerinin yanlışları, bütün ulusa üzüntü vermiştir, yabancı saldırısının acısını çekmiş bir çevrede genç ve kahraman yedek-subayın uğradığı saldırıyı, ulusun doğrudan doğruya cumhuriyet’e karşı bir suikast saydığı ve bu saldırıyı yüreklendirenlerle özendirenleri ona göre kovuşturacağı kesindir. Hepimizin dikkatimiz, bu soruna ilişkin görevlerimizin gereklerini duyarlılıkla ve gerektiği biçimde yerine getirmeğe yöneliktir.
Büyük ordunun kahraman genç subayı ve Cumhuriyet’in idealist öğretmenler topluluğunun değerli üyesi Kubilay’ın temiz kanı ile Cumhuriyet, yaşama gücünü tazelemiş ve güçlendirmiş olacaktır. ”
31 Aralık 1930’da toplanan Bakanlar Kurulu, Menemen ilçesi ile Manisa ve Balıkesir merkez ilçelerinde bir ay süre ile sıkıyönetim ilan edilmesine karar verdi. Sıkıyönetim komutanlığına 2. Ordu Kumandanı Fahrettin Paşa (Altay), Divan-ı Harp Başkanlığı’na 1. Kolordu Komutan Vekili Muğlalı Mustafa Paşa atandı.
Olay 1 Ocak 1931’de Denizli Milletvekili Mazhar Müfit (Kansu) ve arkadaşlarınca verilen soru önergesiyle TBMM Gündemine getirildi. Soru önergesini Başbakan İsmet Paşa (İnönü) cevaplandırdı. Daha sonra Sıkıyönetim ilanına ilişkin önerge tartışıldı ve oybirliğiyle kabul edildi.
Olay yeri, Cumhuriyet Gazetesi, 17 Ocak 1931
7 Ocak 1931’de Çankaya’da, Mustafa Kemal Paşa başkanlığında, Başbakan İsmet Paşa, Meclis Başkanı Kazım Paşa (Özalp), Sıkıyönetim Komutanı Fahrettin Paşa (Altay), İçişleri Bakanı Şükrü Kaya ve Milli Savunma Bakanı Zekai Bey’in (Apaydın) katıldıkları bir toplantı yapıldı ve Menemen Olayı bütün yönleriyle ele alındı. Olayın gerici nitelikte, düzenli ve siyasi olduğu görüşüne varıldı.
Sıkıyönetim mahkemesi, 105 sanığı 15 Ocak 1931’de yargılamaya başladı. Duruşmalar, 25 Ocak’ta sona erdi ve 105 sanıktan 37’si için ölüm cezası verildi. 6’sının ölüm cezası yaş haddi nedeniyle 24 yıl “idama bedel hapis cezası”na çevrildi. Diğer sanıklardan 20’sine bir yıl, 14’üne üç yıl, 6’sına 15 yıl, birine 12,5 yıl hapis cezası verildi, 27 sanık beraat etti. Karar, 31 Ocak 1931’de TBMM’ye sunuldu. Aynı gün Adalet Komisyonu’nda görüşüldü. Komisyon, 31 ölüm cezasından 28’ini onayladı. 2 kişinin ölüm cezasını 24 yıl hapis cezasına çevirdi. Bir kişinin cezası da, ölmesi nedeniyle kalktı. TBMM Genel Kurulu, 2 Şubat 1931’de cezaları onayladı. Ölüm cezaları 3 Şubat 1931’de yerine getirildi.
Sıkıyönetim, 28 Şubat 1931’de Manisa ve Balıkesir’den, 8 Mart 1931'de de Menemen’den kaldırıldı.
Mustafa Fehmi Kubilay'ın şehit edilmesinden sonra, 2 Ocak 1931 tarihinden itibaren Menemen Zafer İlkokulu'nun adı Kubilay İlkokulu olarak değiştirildi. Bursa Öğretmen Okulu'na da bir büstü kondu. Anısına Menemen'de bir anıt yapıldı. Her yıl Mustafa Fehmi KUBİLAY'ın ve O'nunla birlikte şehit olanların anısına 23 Aralık günü Menemen'de Kubilay Anıtında tören düzenlenmektedir.
Kubilay anıtı, Menemen
